Περιδιαβαίνοντας στις φανταστικές όψεις του κόσμου
και της τέχνης
του Αργύρη Καραβούλια
Εν αρχή ην ο Λόγος… περί Τέχνης
Στην ατέρμονη διαδρομή της τέχνης έτσι όπως αποτυπώνεται στον γήινο καμβά της δημιουργικότητας και της υλοποίησής της από τους εκλεγμένους των Μουσών, είναι μυριάδες τα ρεύματα και τα κινήματα που μεταμόρφωσαν την πραγματικότητά μας και την μετέφεραν στην δική τους μαγική διάσταση.
Τέχνη και φιλοσοφία συναντήθηκαν πολλές φορές για να μοιραστούν την αγωνία της ύπαρξης, να συγκεράσουν τα αισθητικά τους ίχνη αναζητώντας κάθε φορά μια διαφορετική ερμηνεία για την ζωή και τον κόσμο. Η φιλοσοφία ανιχνεύει με την εκάστοτε γνωσιολογική κατεύθυνσή της, την καλλιτεχνική δημιουργία για να μας δώσει ανάλογες ερμηνείες εμβάθυνσης στο έργο τέχνης, να μετατρέψει την απλή ενατένιση ενός πίνακα ζωγραφικής ή την ανάγνωση ενός ποιητικού έργου σε μία υψηλότερη βαθμίδα επίγνωσης, όπου το ανθρώπινο συνδιαλέγεται με το θεϊκό χάρις σε αυτό το διάμεσο, το έργο τέχνης.
Δεν είναι ασφαλώς κάποια
ιδιοτροπία μιας συγκυρίας τοποθετημένης σε αντίστοιχο χρονικό πλαίσιο η ανάλυση
της αισθητικής σημασίας της τέχνης μέσω της φιλοσοφίας, ο Αριστοτέλης πρώτος
έδωσε με την αριστοτεχνική του φιλοσοφική ανάλυση την ερμηνεία στην ποιητική
δημιουργία, ανέδειξε τους δρόμους όπου ο εμβριθής μελετητής μπορεί να
ακολουθήσει για να λάβει από το έργο τέχνης το ύψιστο νόημά του.
Ο Πλάτωνας σε πολλά από
τα έργα του καταθέτει τις αιτίες γέννησης ενός έργου τέχνης, την αισθητική
αποτίμησή του σε ένα γενικότερο κλίμα μιας ευρύτερης ενόρασης όπου το ωραίο και
το κάλλος προϋπάρχουν εν σπέρματι στην ανθρώπινη ψυχή για να μεταφέρουν στην
συνέχεια και την συγκίνηση από την επαφή με αυτά, στην γήινη διάστασή της.
Ήδη ο πρώιμος μυστικισμός του πλατωνικού στοχάζεσθαι την τέχνη, μετέτρεψε από νωρίς το έργο τέχνης σε κάτι μαγικό σε σχέση με την οποιαδήποτε άλλη δραστηριότητα, οι αιτίες γένεσης ενός καλλιτεχνήματος καθορίζονται από την ιερή μανία, την τρέλα όπως συνώνυμα μεταφέρθηκε κατά την νεότερη περίοδο, του καλλιτέχνη, ο οποίος ευρισκόμενος σε αυτή την ένθεη μανία και λόγω αυτής του της ιδιαιτερότητας, ξεχωρίζει, συνδιαλέγεται με κόσμους που οι άλλοι δεν μπορούν και γεννάει το καλλιτεχνικό του δημιούργημα, σπέρμα θεϊκό και ανθρώπινο για να περάσει μέσω αυτού στην χορεία των αθανάτων.
«Γιατί όλοι οι καλοί
επικοί ποιητές λένε αυτά τα ωραία ποιήματα όχι χάρη στη δική τους τέχνη, αλλά
όντας εμπνευσμένοι και δαιμονισμένοι, και το ίδιο συμβαίνει με τους καλούς
λυρικούς ποιητές» μας λέει ο Πλάτωνας δια στόματος Σωκράτη στον Ίωνα, ενώ στον
Φαίδρο, στον οποίο αναλύει βαθύτερα το ζήτημα της έμπνευσης ο Σωκράτης πάλι
αναφέρει: «…τρίτη δὲ ἀπὸ Μουσῶν κατοκωχή τε καὶ μανία, λαβοῦσα ἁπαλὴν καὶ ἄβατον
ψυχήν, ἐγείρουσα καὶ ἐκβακχεύουσα κατά τε ᾠδὰς καὶ κατὰ τὴν ἄλλην ποίησιν, μυρία
τῶν παλαιῶν ἔργα κοσμοῦσα τοὺς ἐπιγιγνομένους παιδεύει· ὃς δ᾽ ἂν ἄνευ μανίας
Μουσῶν ἐπὶ ποιητικὰς θύρας ἀφίκηται, πεισθεὶς ὡς ἄρα ἐκ τέχνης ἱκανὸς ποιητὴς ἐσόμενος,
ἀτελὴς αὐτός τε καὶ ἡ ποίησις ὑπὸ τῆς τῶν μαινομένων ἡ τοῦ σωφρονοῦντος ἠφανίσθη»,
δίνοντας ξεκάθαρα εδώ το στίγμα της ένθεης μανίας του καλλιτέχνη, και πως χωρίς
την συνδρομή της μανίας των Μουσών κανένα αξιόλογο έργο τέχνης δεν μπορεί να
εκπληρώσει.
«Η ρομαντική ποίηση είναι μια προοδευτική, οικουμενική ποίηση. Προορισμός της δεν είναι μόνο να ενώσει πάλι όλα τα μεμονωμένα είδη ποίησης και να εμπλουτίσει την ποίηση με φιλοσοφία και ρητορική. Θέλει και οφείλει να συγχωνεύσει την ποίηση και την πρόζα, τη μεγαλοφυΐα και την κριτική, το τεχνητό και το φυσικό
ύφος στην ποίηση, να δώσει στην ποίηση ζωντάνια και συντροφικότητα, να κάνει τη ζωή και την κοινωνία ποιητική, να εμφυσήσει ποίηση στο ευφυολόγημα, να διαποτίσει με ευδόκιμο εκπαιδευτικό υλικό κάθε μορφή τέχνης μέχρι κορεσμού και να αναταράξει την τέχνη με τις δονήσεις του χιούμορ. Στους κόλπους της εγκλείει όλα αυτά που μπορούν να αποτελέσουν ποίηση, από τα μεγαλύτερα συστήματα τέχνης, τα οποία περιλαμβάνουν μέσα τους και άλλα επιπλέον συστήματα, μέχρι και το λυγμό, το φιλί που αποπνέει το παιδί στο άτεχνο τραγούδι του. […] όμως ακόμα δεν υπάρχει καμία μορφή για να εκφράσει απόλυτα το πνεύμα του συγγραφέα.
Όλα τα άλλα είδη ποίησης είναι πλέον ξεπερασμένα και μπορούν τώρα πια να υποβληθούν σε ανατομία. Το είδος της ρομαντικής ποίησης βρίσκεται ακόμα σε εξέλιξη. Και η αληθινή ουσία της συνίσταται ακριβώς στο ότι μπορεί να εξελίσσεται μέσα στους αιώνες χωρίς να ολοκληρώνεται ποτέ. […] Μόνο αυτή είναι άπειρη, επειδή μόνο αυτή είναι ελεύθερη και αναγνωρίζει ως πρώτο κανόνα της ότι η αυθαιρεσία του ποιητή δεν αποδέχεται κανέναν κανόνα. Η ρομαντική ποίηση είναι η μόνη που είναι είδος και είναι παράλληλα η ίδια η ποιητική τέχνη, διότι κατά μία έννοια κάθε ποίηση είναι ή οφείλει να είναι ρομαντική» (Schlegel).
Στην πορεία των αιώνων, και μιλάμε πάντα για τον δυτικό πολιτισμό, δηλαδή τον ελληνικό πολιτισμό που συνεχίστηκε στην δύση από τον μεσαίωνα και μετά μέσω των φιλοσόφων θεολόγων πρωτίστως και στην συνέχεια με την αναγέννηση και τον διαφωτισμό μέσω των μεταμορφώσεων που ακολούθησε η ευρωπαϊκή σκέψη, ερμηνεύοντας ή προεκτείνοντας τους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους, η τέχνη έγινε πολλές φορές αντικείμενο μελέτης φιλοσόφων και επιστημόνων της γνώσης, επιδόθηκαν μυριάδες ορισμοί και πολλές φορές εντυπώθηκε σε ασφυκτικά καλούπια που την ήθελαν περιτοιχισμένη στην δική τους εννοιολογική θεώρηση.
Στον νεοπλατωνισμό και κυρίως στον Πλωτίνο έχουμε και εδώ ξεκάθαρη μια μεταφυσική διαδρομή του έργου τέχνης που οδηγεί με το αποτυπωμένο εντός του ίχνος της θεότητας, σε μια υπέρβαση της ανθρώπινης φύσης, γίνεται ένα σκαλοπάτι για την ενατένιση των αόρατων και θεϊκών κόσμων.
«Είναι φανερό ότι η
πέτρα, στην οποία η τέχνη εισήγαγε την ομορφιά μιας μορφής, είναι ωραία όχι
επειδή είναι πέτρα (γιατί έτσι ο ακατέργαστος όγκος θα ήταν εξίσου ωραίος) αλλά
χάρη στη Μορφή ή Ιδέα που εισήγαγε σ’ αυτήν η τέχνη. Η μορφή αυτή δεν υπήρχε
στο υλικό· υπήρχε στη σκέψη του καλλιτέχνη, προτού μπει μέσα στην πέτρα· και
υπήρχε στο δημιουργό όχι επειδή αυτός είχε μάτια ή χέρια, αλλά επειδή μετείχε
της τέχνης. Αυτή, λοιπόν, η ομορφιά υπήρχε στην τέχνη, και ήταν πολύ ανώτερη…»
μας λέει στην πραγματεία του «Περί του νοητού κάλλους», ο Πλωτίνος δίνοντας
ιδιαίτερη έμφαση στο γεγονός πως το ωραίο, ο ερχόμενος σε επαφή με το έργο
τέχνης, το αντιλαμβάνεται επειδή μετέχει ο ίδιος εντός αυτού του ωραίου, είναι
μια δεύτερη όραση, αυτή της ψυχής που μπορεί και συλλαμβάνει τα πράγματα πέραν
της πρώτης και μπορεί έτσι να αναγνωρίσει και το αισθητό κάλλος της τέχνης.
Η ψυχή επειδή η ίδια η
φύση της προέρχεται από την ομορφιά, αυτό το υψηλό Ωραίο που είναι «το όραμα, πατρογονική
κληρονομιά όλων μας» όπως αναφέρει ο Πλωτίνος, ευρισκόμενη σε επαφή με την
τέχνη κινητοποιούνται εντός της τα αρχέτυπα με τα οποία είναι εφοδιασμένη πριν
εισέλθει σε αυτόν τον κόσμο και αγάλλεται έτσι να θεάται της ομορφιάς που τής
ξυπνάει η τέχνη.
Η
εν λόγω ερμηνεία έτσι και αλλιώς βρίσκεται σε μια συστοιχία με την μεταφυσική
διάσταση του κόσμου, η τέχνη από την φύση της επικοινωνεί με κάτι που δεν αφορά
ακριβώς αυτόν τον κόσμο, αλλά γίνεται η ίδια γέφυρα για τον εραστή της τέχνης
όπου τον μεταφέρει στον κόσμο του ιδεωδώς ωραίου.
 |
| Ο Βρετανός ποιητής Πέρσυ Μπυς Σέλλεϋ (1792-1822) που χάθηκε πολύ νωρίς από πνιγμό στην Ιταλία σε ηλικία μόλις 30 ετών. |
Στην συνέχεια και μέχρι
τον Μεσαίωνα οι ερμηνείες της τέχνης που δίνονταν από την φιλοσοφία δεν θα
ξεφύγουν πολύ από αυτή την προσέγγιση, και κυρίως θα κυμανθούν από την μια στην
αριστοτελική θεώρηση όπου η μίμησις της φύσης γεννά την ενατένιση του ωραίου
στην τέχνη και υφίσταται λόγω του μέτρου και της μορφής αυτού και από την άλλη
ένα μεταφυσικό υπόστρωμα ανάγνωσης του έργου τέχνης που ξεκινάει από τον
Πλάτωνα για να συνεχιστεί με τον ιδεαλισμό των νεότερων φιλοσόφων μέχρι την
φαινομενολογία και τον υπαρξισμό όπου πλέον η τέχνη είναι το υποκειμενικό
προϊόν μιας ανώτερης εκλέπτυνσης, την οποία ο καλλιτέχνης υπερασπίζεται με την
δημιουργία του.
Η φιλοσοφία της τέχνης και η τέχνη της φιλοσοφίας…
Πρωτίστως η ποίηση
ανάμεσα στις τέχνες γίνεται αφορμή για επικοινωνία με την άλλη όψη του κόσμου,
τα φίλτρα με τα οποία επικοινωνούμε με αυτόν τον κόσμο όταν συνδιαλεγόμαστε με
την ποίηση πρέπει να υπολειτουργούν, ο κόσμος της λογικής και της καθημερινής
αντίληψης έρχονται σε δεύτερη μοίρα για να καταφέρουμε έτσι πολύ πιο έντονα την επικοινωνία με το
υπέρτατο δώρο του ποιητικού έργου.
 |
| Ο Άγγλος ρομαντικός λυρικός ποιητής Τζων Κητς που γεννήθηκε στο Λονδίνο το 1795 και πέθανε στη Ρώμη το 1821. |
Ο κλασικισμός που ήταν η
απαίτηση για μεγαλεπήβολα έργα εστιασμένα στην «μίμηση» των κλασικών έργων της
αρχαιότητας, χάραξε όρια ανάμεσα στο έργο τέχνης και την έμπνευση για αυτό από
τον καλλιτέχνη, έθεσε τους δικούς του κανόνες για την μορφή και ουσία του έργου
τέχνης, απαιτούσε συγκεκριμένη αρμονία, τάξη, αναλογία, συμμετρία, δημιουργώντας
κατ’ αυτόν τον τρόπο ένα καλούπι για το δημιουργικό καλλιτέχνημα που η απαίτηση
για ελευθερία από τον καλλιτέχνη θα του έδινε και το τελικό του ρήγμα, εδώ εννοούμε
τον κλασικισμό ως κίνημα τέχνης της συγκεκριμένης ιστορικής περιόδου μεταξύ του
17ου και 18ου αιώνα.
Το
ρεύμα εκείνο της τέχνης, που θα εξετάσουμε την εξέλιξή του κυρίως στην
λογοτεχνία, που θέλησε να σπάσει τους δεσμούς με αυτό το ασφυκτικό καλούπι των
συνταγών στην τέχνη, αντιτάσσοντας σε αυτά την δημιουργική ελευθερία και την
ένθεη έμπνευση, ήταν ο ρομαντισμός, μια πνευματική κίνηση που γονιμοποίησε όσο
σχεδόν καμία άλλη το πνευματικό έδαφος της ανθρώπινης κοινωνίας για να γεννήσει
στην συνέχεια μερικούς από τους πιο φανταστικούς καρπούς της γνώσης.
Ο ρομαντισμός σαν ένα
αυτόνομο ρεύμα της τέχνης που εκκινεί κάποια συγκεκριμένη χρονική περίοδο με
αρχή μέση και τέλος της διαδρομής του δεν είναι τόσο εύκολο να οριστεί, αυστηρά
περιχαρακωμένο γιατί εξάλλου κάτι τέτοιο θα ήταν και ενάντιο στην ιδεολογική του μήτρα, που θέλησε την
αποδέσμευση από κάθε είδους φορμαλισμό.
 |
| Ο ρομαντικός ποιητής της Σκωτίας Ρόμπερτ Μπερνς (1759-1796) από τους βασικούς εκπρόσωπους του ρομαντισμού. |
Πρόδρομος των ανωτέρω και
βασικός εισηγητής της κοσμοθεωρίας του ρομαντισμού, που είσδυσε στο λογοκρατικό
σύμπαν για να αποθεώσει την άλογη φύση του πνεύματος, την χωρίς δηλαδή βαρίδια
της αιτιοκρατίας και της περιοριστικής φύσης του λογικού κόσμου ήταν ο Γκέοργκ
Γιόχαν Χάμαν, σύγχρονος του Καντ στον οποίο επέδρασσε για την διαμόρφωση της
κριτικής φιλοσοφίας του μέσω της μετάφρασης των έργων του Χιουμ, του Σέλινγκ
και του Φίχτε, ενώ και οι δύο επηρέασαν βαθύτατα τον γερμανικό εθνικισμό.
Ο Χάμαν θα αποκληθεί και
«Μάγος του Βορρά», θα διατρανώσει το αίτημά του για μια γνώση όχι
κατακερματισμένη έτσι όπως ο Διαφωτισμός την μεταδίδει διαχωρίζοντας τον
άνθρωπο με την λογική και περιορίζοντας το πνεύμα του μόνο στην ερμηνεία των
αντιληπτικών φαινομένων, η κοσμοθεωρία του τείνει πιο πολύ στην μυστικιστική
νόηση του κόσμου, μιλώντας για την γνώση μέσω της πίστης, εδώ οι απόψεις του
ήταν ασφαλώς συνυφασμένες με το θεοσοφικό κίνημα και την δική του άποψη περί
της γνώσης και της φύσης του κόσμου.
Στην ουσία και οι τρεις
φιλόσοφοι, Φίχτε, Σέλλινγκ και Σίλλερ με το σύστημα της φιλοσοφίας τους, έδωσαν
στην φαντασία την προωθητική ύλη του καλλιτέχνη, αδιαφορώντας για τις εκάστοτε
δομές της πραγματικότητας, ο καλλιτέχνης πρέπει να αποτραβηχτεί από τον
αντικειμενικό κόσμο και με μόνο όχημα την δημιουργική φαντασία του και την
πνευματική του ελευθερία, τότε μόνο μπορεί να παράξει μεγάλου μεγέθους
καλλιτεχνικά έργα.
Ο Φίχτε θα προσπαθήσει να
εναρμονίσει την ηθική τελειότητα του ατόμου με την έννοια του καθήκοντος
δηλώνοντας πως αν ο άνθρωπος ηθικά τελειοποιηθεί τότε το κράτος θα ήταν
περιττό, ενώ για την παραγωγική έκφραση του καλλιτέχνη εξήρε το δημιουργικό
εγώ, ένα εγώ που τείνει από την υποκειμενική του διάσταση να γίνει καθολικό και
απόλυτο.
 |
| Το εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης των Λυρικών Μπαλάντων το 1798 των William Wordsworth και Samuel Taylor Coleridge, που από πολλούς θεωρείται ως το σημείο εκκίνησης του Αγγλικού ρομαντισμού στην λογοτεχνία. |
Ακολούθως ο Σέλινγκ που
είχε παρακολουθήσει μαθήματα του Φίχτε στο Πανεπιστήμιο της Ιένα, δημιούργησε
ένα πολυδύναμο σύστημα γνώσης για τον άνθρωπο εντός της φύσης την οποία
ταυτίζει με το πνεύμα, αλλά μόνο μέσω της υπέρβασης αυτής της σύνθεσης μπορούμε
να μιλήσουμε για το απόλυτο, καλλιεργώντας το έδαφος για την γέννηση των
καλλιτεχνικών έργων του ρομαντισμού. Στον Σέλινγκ η γονιμοποίηση του λόγου του
επήλθε μέσα από την ενασχόλησή του με την μυθολογία και την θρησκεία, την
υπερβατική άποψη του κόσμου, δομώντας έτσι ένα μυστικιστικό φιλοσοφικό Λόγο,
ενώ από πολλούς θεωρείται και ως πρόδρομος του υπαρξισμού.
Ο Σλέγκελ στην συνέχεια θα
μιλήσει για την δύναμη της φαντασίας η οποία δεν χρειάζεται κανένα δεκανίκι του
σχετικού κόσμου όπου ο καλλιτέχνης μπορεί να την προσλάβει με βασικό του όπλο
την ειρωνεία, αφού αυτή τείνει να συνθέτει τα αντίθετα, να συνδυάζει την
ελαφρότητα με την σοβαρότητα, το συναίσθημα με την πνεύμα.
Ο Σλέγκελ θα εκδώσει μαζί
με τον αδερφό του, επίσης συγγραφέα, Αύγουστο, και τον Νοβάλις το περιοδικό Athenaum, όπου εκεί θα βάλει τα
θεμέλια του γερμανικού ρομαντισμού.
Τέλος ο Χέγκελ ο οποίος
και θα τελειοποιήσει την φιλοσοφία του Λόγου με την διαλεκτική του, μιλώντας
για την ρομαντική τέχνη θα αποφανθεί πως η ρομαντική τέχνη είναι η πιο ανώτερη
μορφή τέχνης, δηλαδή και από την συμβολική και από την κλασική, επειδή μέσω της
ρομαντικής έκφρασης το πνεύμα αποδεσμεύεται από προϋπάρχουσες δεσμεύσεις και
γίνεται πιο ελεύθερο, είναι η μορφή τέχνης που δίνει στον καλλιτέχνη την
ελευθερία που αποτελεί το κύριο ζητούμενο για την εκδίπλωση του δημιουργικού
εγώ του.
Συνυφασμένες
λοιπόν οι ανωτέρω κυρίαρχες θεωρήσεις της γερμανικής φιλοσοφίας με τον
μυστικιστικό τρόπο του “βλέπειν” τα πράγματα ο οποίος και εκπηγάζει από τον
πρωταρχικό μυστικισμό του πυθαγορικού και κατόπιν πλατωνικού συστήματος θα
δώσει στο κίνημα του ρομαντισμού την απόλυτη ελευθερία για να ανοίξει τα φτερά
του, να πετάξει ελεύθερα γύρω από τον κόσμο σε μία πτήση που δεν έχει τέλος…
Ρομαντισμός και…Ρομαντικοί
Βασική στόχευση του
ρομαντισμού ήταν η εναντίωσή του απέναντι στις αξίες που αντιπροσώπευε ο
Διαφωτισμός ο οποίος έστρεφε τον άνθρωπο σε μια ορθολογική αντιμετώπιση της
ζωής όπως αυτή εκπορευόταν από τις εμπορικές αξίες της αστικής τάξης, οι ρομαντικοί καλλιτέχνες θέλησαν να δουν
την ζωή και την τέχνη στο καθολικό φως μιας επιστροφής στις αξίες της ηρωικής
ζωής, στο μυστικό συνταίριασμα όλων των μυθολογιών του κόσμου για να λάμψει
έτσι η εσωτερική συνείδηση του ανθρώπου και να πραγματωθεί ο αυθεντικός
άνθρωπος. Την μηχανιστική ερμηνεία του κόσμου όπως εκπορεύονταν από το
πνεύμα του πρώιμου καπιταλισμού, φάνταζε
σαν ουτοπία η έμφαση στην εσωτερική ζωή και στις ηθικές αξίες του πνεύματος.
 |
| Ο ποιητής Samuel Taylor Coleridge (1772 –1834), που με την μυστικιστική ενόραση εξήρε τη δύναμη της φαντασίας ως πρώτη ύλη για την αληθινή ζωή. |
«Αν μας ζητούσαν να
χαρακτηρίσουμε με μια μόνο λέξη την εποχή που ζούμε, θα μπαίναμε στον πειρασμό να
την αποκαλέσουμε όχι ηρωική ή ευσεβή ή φιλοσοφική ή ηθική εποχή, αλλά πριν απ’
όλα μηχανική. Είναι η εποχή του εκμηχανισμού με κάθε έννοια της λέξης,
εξωτερική και εσωτερική…» αναφέρει ο Τόμας Καρλάιλ στο Σημεία των Καιρών
(1829), (παρατίθεται στο Εξέγερση και Μελαγχολία των Lowy και Sayre), δίνοντας το στίγμα
ενός φορμαλιστικού κόσμου όπου από τον οποίο απουσιάζει ο μύθος, το πνεύμα, το
ήθος, ο ηρωισμός.
 |
| Ο φυσιολάτρης και βασικός εκπρόσωπος του αγγλικού ρομαντισμού ποιητής Γουίλιαμ Γουόρντσγουορθ (1770-1850). |
«Ο
ρομαντισμός δεν βρίσκεται αληθινά ούτε στην επιλογή του θέματος ούτε στην πιστή
αλήθεια, αλλά στον τρόπο του αισθάνεσθαι. Τον αναζήτησαν εξωτερικά, ενώ μόνον
εσωτερικά είναι δυνατό να τον βρεις…Ο ρομαντισμός είναι η έκφραση η πιο
φρέσκια, η πιο σύγχρονη του ωραίου... Όταν λέμε ρομαντισμός, εννοούμε μοντέρνα
τέχνη, δηλαδή εσωτερικότητα, πνευματικότητα, χρώμα, ανύψωση προς το άπειρο,
εκφρασμένα με όλα τα μέσα που διαθέτουν οι τέχνες» αναφέρει ο Σαρλ Μπωντλαίρ
στα Αισθητικά Δοκίμια.
Οι
καλλιτέχνες του ρομαντισμού θα σφραγίσουν με τα έργα τους την απαίτηση μιας
αυθεντικότητας που αρμόζει στο υψηλό ιδεώδες του ηρωισμού, θα επαναφέρουν τον
άνθρωπο εντός της φύσης και δια μέσου αυτής θα υψώσουν τα καλλιτεχνικά τους
αριστουργήματα για να φωτίσουν την εποχή τους με την φλόγα των πανανθρώπινων
αξιών που οι εμπορευματικές σχέσεις και οι εξουσιαστικές βλέψεις αφάνιζαν.
Το μυστικιστικό όραμα του κόσμου και η δύναμη της φαντασίας
Ο Ουίλλιαμ Μπλέικ από
πολύ νωρίς στην ζωή του ήταν εφοδιασμένος με μια ιδιαίτερη πνευματική δύναμη
και έναν οραματικό στοχασμό που τον τοποθετούν στην χορεία εκείνων των
καλλιτεχνών που ζουν και εργάζονται πέρα και έξω από κάθε κοινωνική σύμβαση,
όπως και έξω από το οποιοδήποτε καλλιτεχνικό ρεύμα, αυστηρά ιδωμένο στην
οριζόντια διάστασή του.
Ο Μπλέικ έγραψε ποίηση ως
ένας ρομαντικός που εστιασμένος στις αξίες του πνεύματος είχε διακόψει κάθε επικοινωνία
με τις επίσημες αξίες της εποχής του και τους εκπροσώπους της.
 |
| Ο οραματιστής καλλιτέχνης Ουίλλιαμ Μπλέικ (1757-1827), έδωσε με τις ποιητικές του ενοράσεις μια βαθύτερη ανάγνωση του κόσμου. |
Χλευαστής των
καθιερωμένων και των νόμιμων της καθημερινότητας της Αγγλικής κοινωνίας, νωρίς
αποκόπηκε από τους κόλπους της, αποτραβηγμένος και ιδιότροπος, εκκεντρικός και
μοναχικός, από παιδί έβλεπε οράματα που σιγά σιγά τα έστρεψε στην δόμηση μιας
ολόκληρης κοσμοθεωρίας με την οποία γονιμοποίησε την δημιουργία του.
Από μικρός αρέσκονταν σε
περιπλανήσεις, ατίθασος και ζωηρά ενδιαφερόμενος για την γνώση, έβλεπε στα
τοπία της αγγλικής υπαίθρου βιβλικές φιγούρες και οπτασίες, συνομιλούσε με
αγγέλους και μπόλιασε την κοσμοθεωρία του με μια αποκαλυπτική γνώση
μεταφέροντάς την αυτούσια στην ποίηση του και στα χαρακτικά του έργα.
Έστρεψε την γόνιμη
πολεμική του κατά της εξουσίας και της διαφθοράς που τις περισσότερες φορές
είναι άρρηκτα συνδεδεμένη μαζί της, κατά της συμβατικότητας των αστικών αξιών,
κατά της θρησκείας και των καταπιέσεων που δημιουργεί για να φτιάξει το δικό
της κακέκτυπο μιας ηθικής ζωής.
Με
όχημά του την ποιητική ενόραση, έφτιαξε κόσμους γεμάτους από τις αλήθειες του
πρωταρχικού νοήματος της ζωής, έντυσε με ποιητική γλώσσα το ιδίωμα μιας εποχής
τόσο μοναδικής που θα στοιχειώσει το φαντασιακό του κόσμου ως το αρχέτυπο του
οραματιστή καλλιτέχνη που δημιουργεί μόνος του το «Όραμα του Αιώνιου Τώρα»,
αυτός ο αναρχικός του πνεύματος και της γνώσης.
Στο έργο του Τα Τραγούδια της Αθωότητας εξαίρει την
παιδικότητα πέρα από κάθε ηλικία, την πρωταρχική ύλη που αφήνει εκείνη την
χαρακτηριστική υγρασία στην ψυχή πριν ακόμα η εκπαίδευση και οι θεσμοί της
κοινωνίας στάξουν επάνω της τα στεγνά και άγονα κηρύγματά τους και επικρατήσει
η ξηρασία και η φαυλότητα.
Στα Τραγούδια της Εμπειρίας συνθέτει την πτώση του ανθρώπου, βλέπει την
ενήλικη ζωή ως πρόπλασμα για την απώλεια, την φθορά και μάχεται με το δικό του
ηρωικό πνεύμα ενάντια στην κοινωνική στρέβλωση, τείνει να σμιλέψει ένα νέο σώμα
μέσα από την διαλεκτική σύνθεση της αθωότητας και της πείρας που ανάμεσά τους
αναλίσκεται ο άνθρωπος.
Ο Μπλέικ οπλισμένος με
την πλέον γόνιμη φαντασία δημιούργησε το δικό του όχημα για την μεταφορά της
γνώσης του κόσμου, έπλασε την δική του κοσμολογία και στόλισε το βιβλίο του
κόσμου με μερικά από τα καλύτερα ποιήματα στις σελίδες του.
«Αυτός ο κόσμος της
Φαντασίας είναι ο κόσμος της Αιωνιότητας· είναι η θεία αγκάλη στην οποία όλοι
θα καταλήξουμε μετά τον θάνατο του Φθαρτού σώματος. Αυτός ο κόσμος της
Φαντασίας είναι Άπειρος και Αιώνιος, ενώ ο κόσμος της Γέννησης ή της Βλάστησης
είναι Πεπερασμένος και Προσωρινός. Όλα τα πράγματα συλλαμβάνονται στην Αιώνια
Μορφή τους, στο θείο σώμα του Σωτήρος, την Αληθινή Άμπελο της Αιωνιότητας, την
Ανθρώπινη Φαντασία».
Για τον Μπλέικ οι θεμελιώδεις πτυχές του ανθρώπου αντιπροσωπεύονται από τις τέσσερις Ζώας και είναι: σώμα (Θάρμας), νόηση (Γιούριζεν), συναισθήματα (Λούβα) και φαντασία (Ούρθονα) ενώ καθεμιά με την σειρά της έχει και μια θηλυκή εκπόρευση Ενίθαρμον Εμπνευση, Βάλα φύση, Αχάνια ηδονή και Ένιον γενετήσια ορμή. (Πηγή Ουίλλιαμ Μπλέικ, Peter Ackroyd, Εκδόσεις Πατάκη).
Έγραψε τους Γάμους του Ουρανού και της Κόλασης, το
πρώτο ποιητικό έργο σε πρόζα της Αγγλικής λογοτεχνίας, χαράσσοντας μέσω
ενορατικών και σατυρικών στίχων, την οδό για την απελευθέρωση του ανθρώπινου
πνεύματος μέσω της γονιμοποιού φαντασίας, έξω από τα διπολικά στοιχεία της
ανθρώπινης γνώσης.
 |
| Xαλκογραφία που κοσμούσε την πρωτότυπη αγγλική έκδοση των Γάμων του Ουρανού και της Κόλασης, του Ουίλλιαμ Μπλέικ. |
Στην Ιερουσαλήμ, το τελευταίο του έργο του με την προφητική του δύναμη διαρκώς παρούσα, αναφέρει: «Τρέμω μέρα νύχτα, οι φίλοι μου έχουν εκπλαγεί με μένα. Συγχωρούν όμως τις περιπλανήσεις μου κι εγώ συνεχίζω τη σπουδαία αποστολή μου!
Να
ανοίξω τους Αιώνιους Κόσμους, αν ανοίξω τα αθάνατα Μάτια Του Ανθρώπου προς τα
μέσα, στους Κόσμους της Σκέψης: στην Αιωνιότητα».
Το ζήτημα της φαντασίας και η δυνατότητα της ελευθερίας της ανθρώπινης φύσης με κύρια και καθοριστική την επίδρασή της, απασχόλησε όλους τους ρομαντικούς ποιητές, τον Γουέρντσγουορθ, τον Σέλλεϋ, τον Κητς, τον Κόλριτζ.
 |
| Μία από τις εικονογραφήσεις του Gustave Dore στο έργο του Coleridge Η Μπαλάντα του Γέρου Ναυτικού. |
«Σημαντικό εργαλείο για την ηθική
είναι η φαντασία· και η ποίηση ξέρει να κατευθύνει το αποτέλεσμα δρώντας επί
της αιτίας. Διευρύνει τα όρια της φαντασίας τροφοδοτώντας την διαρκώς με καινούργιες
σκέψεις, ικανές να συγχωνεύσουν τις παλιές με σκοπό τη νέα πνευματική απόλαυση.
Η ποίηση σχηματίζει κενά στη σκέψη που ζητούν αμέσως να πληρωθούν. Με την
ποίηση ισχυροποιείται η ηθική φύση του ανθρώπου, όπως με την άσκηση δυναμώνει
το σώμα...», Σέλλεϋ, Υπεράσπιση της
Ποίησης.
Ο Κόλριτζ θα μεταφέρει την δική του γονιμοποιό δύναμη της φαντασίας με την σύνθεση της Μπαλάντας του Γέρου Ναυτικού, ποιητική δημιουργία μιας ενοποιητικής σύλληψης, εδώ ο Κόλριτζ θα καταθέσει το απόσταγμα της συνθετικής του σκέψης, ο άνθρωπος ενοποιώντας τα διαφορετικά του μέρη τα οποία οι κοινωνίες και τα συστήματά της τα κρατούν διαχωρισμένα λειτουργώντας εξ’ αιτίας αυτού εκτός της φυσικής του ροπής, τότε μόνο μπορεί να οδηγηθεί στην ελευθερία και στην μέθεξη των δυνάμεων της φαντασίας, τότε μόνο θα γνωρίσει την Αλήθειά του.
«ΚΑΘΕ ΔΥΝΑΜΗ ΣΤΗ ΦΥΣΗ ΚΑΙ
ΣΤΟ ΠΝΕΥΜΑ πρέπει να συνεπάγεται μια αντίθετη ως το μόνο μέσο και τη μόνη συνθήκη φανέρωσής της: ΚΑΙ ΚΑΘΕ ΑΝΤΙΘΕΣΗ
ΕΙΝΑΙ ΤΑΣΗ ΓΙΑ ΕΠΑΝ-ΕΝΩΣΗ. Αυτός είναι ο οικουμενικός Νόμος της Διπολικότητας ή
του ουσιακού Δυϊσμού, που για πρώτη φορά διακηρύχτηκε από τον Ηράκλειτο, και
2.000 χρόνια μετά κοινολογήθηκε εκ νέου και έγινε θεμέλιο και της Λογικής και
της Φυσικής και της Μεταφυσικής από τον Giordano Bruno», θα γράψει σε μία επιστολή του το
1820. (Αναφέρεται στο S. T. Coleridge, Η Μπαλάντα του Γέρου Ναυτικού,
Εκδόσεις Χατζηνικολή).
«Το
πάνω μέρος του αέρα ξέσπασε σε ζωή!
Και
εκατό από φωτιά σημαίες έλαμψαν,
Από
δω κι από κει με βιασύνη κινιόντουσαν,
Κι
από δω κι από κει, και μέσα και έξω,
Τα
χλωμά αστέρια χορεύαν ανάμεσα.
Κι ο άνεμος που ερχόταν
Βρυχιόταν
όλο δυνατότερα,
Και
τα πανιά στενάζαν όπως το σπαθόχορτο·
Κι
από ΄να μαύρο σύννεφο έπεφτε η βροχή·
Στην
άκρη του ήταν η Σελήνη.
Το πυκνό μαύρο σύννεφο σχίστηκε,
Κι ακόμη η Σελήνη
βρισκόταν στο πλάι του:
Όπως νερά που από ψηλή
Απότομη βραχοκορφή
τινάζονται,
Έτσι έπεσε ο κεραυνός
χωρίς καμιά προεξοχή,
Ένα πλατύ κι απότομο
ποτάμι.
Ο βουερός άνεμος ποτέ το καράβι δεν έφτασε
Μα το καράβι τώρα
κινιόταν προς τα μπρος!
Κάτω από την αστραπή και
τη Σελήνη
Οι νεκροί έβγαλαν ένα
στεναγμό…»
(S. T. Coleridge, Η Μπαλάντα του Γέρου Ναυτικού, Εκδόσεις Χατζηνικολή,
Μετάφραση Βαγγέλης Αθανασόπουλος)
Στην ποίηση του Κόλριτζ το υπερφυσικό γεννάει το φυσικό, γίνεται το αναπόσπαστο τμήμα του για την καθολική βίωση και την σύλληψη της ευτυχίας του ανθρώπου.
Η Μπαλάντα του Γέρου
Ναυτικού ορίζεται ως ένα κλασικό έργο της παγκόσμιας λογοτεχνίας του
ρομαντισμού, και ο συγκλονιστικός λυρισμός της φέγγει τα σημάδια πτώσης του
κατακερματισμένου ανθρώπου, ενώ παντού υποβόσκει ως οδό σωτηρίας η ποιητική
έξαψη της φαντασίας, είναι αυτή η δύναμη που μπορεί να νικήσει τους σκοπούς
αυτού που σκοτώνει το Άλμπατρος, που διαταράσσει την φυσική τάξη και που μπορεί
να επανέλθει με την ποιητική ενόραση και την γονιμοποιό φαντασία της.
 |
Ο ρομαντισμός πέρα από
οποιαδήποτε ερμηνεία και χρονολογική αναγωγή, έξω από ορισμούς και κριτικές
σημειώσεις, είναι βέβαιο πως μπολιασμένος με την ενόραση και την φαντασία, τον
ζήλο του για την αληθινή ζωή εκτός των ορίων των κοινωνικών συμβάσεων, την
μυστική του μέθεξη με την φύση και την πνευματική της υπόσταση, γαλούχησε με το
εκλεκτό του νέκταρ την ψυχή του κόσμου, μετέστρεψε σε συγκεκριμένα χωροχρονικά
πλαίσια τις αξίες των κοινωνιών για να συνεχίσει την αιώνια περιπλάνησή του στο
άφατο φως της δημιουργίας, έχοντας μπολιάσει την ανθρωπότητα με την καταλυτική
επίδραση μιας κυριολεκτικής ουτοπίας.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Εξέγερση
και Μελαγχολία, Ο Ρομαντισμός στους Αντίποδες της
Νεωτερικότητας,
Michael Lowy, Robert Sayre, Εναλλακτικές Εκδόσεις
Ουίλλιαμ
Μπλέικ, Peter
Ackroyd,
Εκδόσεις Πατάκη
S. T. Coleridge,
Η Μπαλάντα του Γέρου Ναυτικού, Εκδόσεις Χατζηνικολή
Οι
Γάμοι του Ουρανού και της Κόλασης, William Blake, Εκδόσεις Νεφέλη
Γραμματολογία,
Θεωρία Λογοτεχνίας, Γιώργος Βελούδης, Εκδόσεις Πατάκη
Εξομολογήσεις
Ενός Άγγλου Οπιομανούς, Τόμας Ντε Κουίνσυ, Εκδόσεις Ερατώ
Υπεράσπιση
της Ποίησης, Σέλλεϋ, Εκδόσεις Ύψιλον
Οι
ρίζες του Ρομαντισμού, Isaiah Berlin, Εκδόσεις Scripta
Ιστορία
των Αισθητικών Θεωριών, Monroe C. Beardsley, Εκδόσεις Νεφέλη
Λεξικό της Φιλοσοφίας, Θεοδόση Πελεγρίνη, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα
*Πρώτη δημοσίευση του άρθρου στο περιοδικό Strange, τεύχος 170