ΑΧΡΟΝΗ ΕΛΛΑΣ

Η ΑΔΗΛΗ ΗΛΙΔΑ

Όψεις και απόψεις ενός κόσμου αρχαίου στα αδιόρατα ίχνη του παρόντος

του Αργύρη Καραβούλια

Άποψη του θεάτρου στην Αρχαία Ήλιδα έτσι όπως εμφανίζεται σήμερα

Κοίλη Ήλις, η πρωτεύουσα του κράτους της Ήλιδας, μιας σημαντικής πόλης κράτους της αρχαιότητας που η ακμή της συμβαδίζει με την ακμή των αρχαίων λατρειών και ιερών και η παρακμή της έρχεται κυρίως μετά την απόφαση του χριστιανικού ιερατείου με επικεφαλή τον βυζαντινό αυτοκράτορα Θεοδόσιο και την απαγόρευση των ολυμπιακών αγώνων, αλλά και το κλείσιμο όλων των αρχαίων σχολών σκέψης, έχοντας προηγηθεί και η σκοταδιστική προσταγή για το κλείσιμο των αρχαίων ιερών.

Τοπία μοναδικής φυσιογνωμίας, ποτάμια, λοφίσκοι, εξαιρετικής σημασίας χλωρίδα, εκτάσεις πεδινές που τα όρια τους χάνονται στις λαμπυρίζουσες αμμουδιές του ήλιου, θάλασσα και έμψυχο φως, όλα αυτά πλαισιωμένα από ιερά και άλση, από λατρευτικά μνημεία και άγνωστες διαδρομές που χάνονται στην αχλύ του χρόνου, ένας κόσμος άδηλος και φανερός, λιτός και σύνθετος, ένα αμάλγαμα αργυρών όχθων και χρυσαφένιων κοιλάδων.

Η Ήλιδα κατοικείται από αρχαιοτάτων χρόνων φτάνοντας στην ακμή της την περίοδο γύρω από τον 6^ο με 5^ο αιώνα π.Χ. ενώ μέχρι και τα χρόνια του Παυσανία περίπου στα 160 μ.Χ.,  που με το πέμπτο και έκτο βιβλίο του, τα Ηλειακά, από την Ελλάδος Περιήγησις όπως έχει επικρατήσει να ονομάζεται η συγγραφή των βιβλίων στα οποία αναφέρεται με λεπτομέρειες για τους τόπους που περιπλανήθηκε, η Ήλιδα συνέχιζε, παρότι την απωλεσθείσα προτέρα λάμψη της, να γνωρίζει ακόμα κάτι από την δόξα του παρελθόντος.

Οι Ηλείοι του κράτους της Ήλιδας αποτελούν ένα πληθυσμό της ΒΔ Πελλοπονήσσου που εγκαταστάθηκε στην κοιλάδα του Πηνειού, όπως δηλώνει και το όνομά τους: Fαλεῖοι, όπως είναι το εθνικό στην τοπική διάλεκτο, είναι οι κάτοικοι της κοιλάδας (= Fᾶλις). Η διαμόρφωση του ηλειακού κράτους, με πυρήνα του την Κοίλη Ἦλιδα, ήταν μία επίπονη και μακρόχρονη διαδικασία. Οι πρώτοι κάτοικοι της είναι οι Επειοί, όνομα που πήραν από τον Επειό. Ο Επειός ήταν γιος του Ενδυμίωνα και της Υπερίμνης. Έγινε βασιλιά της Ηλείας νικώντας τους αδελφούς του σε αγώνα δρόμου και μετά την νίκη του έδωσε το όνομά του στους κατοίκους της χώρας του.

Η πόλη εκτείνονταν μεταξύ της αριστερής όχθης του Πηνειού και του λόφου Καλοσκοπή ή Αιγιάννης, όπου βρισκόταν η ακρόπολη, στην περιοχή των χωριών Παλιόπολη, Μπουχιώτη, Καλύβια. Όσον αφορά τις νεότερες ανασκαφές σημαντικά αν και όχι συστηματικά αποτελέσματα προήλθαν κατά την κατασκευή συστήματος υδροδότησης από το φράγμα του Πηνειού, που διασχίζει την περιοχή της αρχαίας πόλης και καταλήγει στην πεδιάδα Γαστούνης – Λεχαινών. 

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΑ ΠΕΠΛΑ 

ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ

Τους Επειούς μνημονεύει ο Όμηρος στην Ιλιάδα, «πολλέες δ’ έμβαινον Επειοί, πολλοί Επειοί είχαν μπει στα καράβια, (Β, 619), επίσης στο Λ 673 (ος εν Ήλιδι ναιετάασκε, ο οποίος ζούσε στην Ήλιδα) αλλά και στο Λ 866 ΚΑΙ λ 698, καθώς και στην Οδύσσεια.

Ο Θουκυδίδης αναφέρεται στην Κοίλη Ήλιδα, ενώ ο Ηρόδοτος ονομάζει την χώρα Ηλεία (εν τη Ηλεία πάση χώρη, Δ΄30).

Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος δίνει την πληροφορία που μας την μεταφέρει ο Στράβωνας πως Ηλείοι και Επειοί ήταν διαφορετικοί λαοί. Διότι «...Ηρακλεί συστρατεύσαι τους Επειούς επί Αυγέαν και συνανελείν αυτώ τον τε Αυγέαν και την Ήλιν...». Υπάρχει μια παράδοση πως οι Επειοί είχαν έλθει από την Θεσσαλία.

Από τον Διόδωρο μαρτυρείται ο συνοικισμός της Ήλιδας από πολλές μικρές πόλεις το 471/0 π.Χ. και από τον Στράβωνα μετά τα περσικά. Σύμφωνα με τον τελευταίο δημιουργήθηκε η πόλη «ἐκ πολλῶν δήμων» (ή «ἐκ τῶν περιοικίδων»), ενώ παλαιότερα «ἡ χώρα κωμηδὸν ᾠκεῖτο».

Ηλείοι ονoμάστηκαν από τον  Ηλείο ή Ηλεύς, γιο του Ποσειδώνα και της Ευρυκύδης, πατέρας του Αυγεία και του Άκτορος.

Ο Πίνδαρος στον ένατο Ολυμπιόνικο αναφερόμενος στην Ήλιδα γράφει «αλλά νυν εκαταβόλων Μοισάν από τόξων/ Δία τε φοινικοστερόπαν σεμνόν τ΄επίνειμαι/ ακρωτήριον Άλιδας/ τοιοίσδε βέλεσιν...».

«Όμως τώρα με τα τόξα των Μουσών που από μακριά χτυπούν αγγίζω και τον Δία με την κόκκινη αστραπή και το σεβαστό ακρωτήριο της Ήλιδας...»

Επανερχόμενοι στον Όμηρο, την Ήλιδα την αποκαλεί θεία, ενώ στην Ιλιάδα αναφέρει για την Ήλιδα και τις γύρω εκτάσεις της:

«Οἳ δ᾽ ἄρα Βουπράσιόν τε καὶ Ἤλιδα δῖαν

ἔναιον

ὅσσον ἐφ᾽ Ὑρμίνη καὶ Μύρσινος ἐσχατόωσα

πέτρη τ᾽ Ὠλενίη καὶ Ἀλήσιον ἐντὸς ἐέργει,

τῶν αὖ τέσσαρες ἀρχοὶ ἔσαν, δέκα δ᾽ ἀνδρὶ

ἑκάστῳ

νῆες ἕποντο θοαί, πολέες δ᾽ ἔμβαινον Ἐπειοί.

Τῶν μὲν ἄρ᾽ Ἀμφίμαχος καὶ Θάλπιος

ἡγησάσθην

υἷες ὃ μὲν Κτεάτου, ὃ δ᾽ ἄρ᾽ Εὐρύτου,

Ἀκτορίωνε·

τῶν δ᾽ Ἀμαρυγκεΐδης ἦρχε κρατερὸς Διώρης·

τῶν δὲ τετάρτων ἦρχε Πολύξεινος θεοειδὴς

υἱὸς Ἀγασθένεος Αὐγηϊάδαο ἄνακτος.

Οἳ δ᾽ ἐκ Δουλιχίοιο Ἐχινάων θ᾽ ἱεράων

νήσων, αἳ ναίουσι πέρην ἁλὸς Ἤλιδος ἄντα,

τῶν αὖθ᾽ ἡγεμόνευε Μέγης ἀτάλαντος Ἄρηϊ

Φυλεΐδης, ὃν τίκτε Διῒ φίλος ἱππότα Φυλεύς,

ὅς ποτε Δουλίχιον δ᾽ ἀπενάσσατο πατρὶ

χολωθείς·...».

 1) Γυμνάσιο που δεν έχει ανασκαφεί μέχρι πρότινος. 2) Λουτρά στα δυτικά της αγοράς. 3) Τέμενος του Αχιλλέα. 4) Ελλανοδικαιώνας. 5) Στοά «προς μεσημβρίον». 6) Κερκυραϊκή στοά που αποτελούσε το νότιο σύνορο της αγοράς. 7),8),9) Διάφορα μικρά ιερά. 10) Τετράγωνο οικοδόμημα με εσωτερική περίστυλη αυλή όπου οι δεκαέξι Ηλείες γυναίκες ύφαιναν τον πέπλο της Ήρας. 11) Ένα τμήμα του περιβόλου του τεμένους της Αφροδίτης. 12),13) Περίβολος ιερού, ναϊσκος και τεμένη, μεταξύ των οποίων και του Άδη. 14) Το θέατρο στα βόρεια της αγοράς.

«Αυτοί πάλι που κατοικούσαν στο Βουπράσιο και στη θεία Ήλιδα,

όση έκταση κλείνουν γύρω γύρω η Υρμίνη και η Μύρσινος,

που βρίσκεται εντελώς στην άκρη, και ο Ωλένιος βράχος και στο Αλήσιο,

αυτοί είχαν τέσσερις αρχηγούς, και τον καθένα τον ακολουθούσαν

δέκα γοργά πλοία, και πολλοί Επειοί είχαν μπη μέσα.

Τα πρώτα είκοσι τα οδηγούσαν ο Αμφίμαχος και ο Θάλπιος,

γιοι ο ένας του Κτέατου, ο άλλος του Εύρυτου, εγγονοί του Άκτορα.

Στα άλλα δέκα ήταν αρχηγός ο δυνατός Διώρης, ο γιος του Αμαρυγκέα

Στα τελευταία δέκα αρχηγός ήταν ο θεόμορφος Πολύξενος,

γιος του βασιλιά Αγασθένη, του γιου του Αυγεία.

Εκείνοι που ήταν από το Δουλίχιο και τις Εχινάδες,

τα ιερά νησιά, που βρίσκονται πέρα από τη θάλασσα,

αντίκρυ στην Ήλιδα, είχαν αρχηγό τον Φυλείδη Μέγη,

τον όμοιο με τον Άρη, που τον γέννησε ο αγαπημένος

του Δία αρματομάχος Φυλέας, πού κάποτε μετανάστεψε στο Δουλίχιο...».

Τα ανωτέρω πρόσωπα που αναφέρονται στους ομηρικούς στίχους, όλα έχουν την δική τους σημασία στην γενεαλογία των βασιλιάδων που κυβέρνησαν την Ήλιδα καθώς και στην ίδρυση της χώρας όπως αυτή έγινε γνωστή στους ιστορικούς χρόνους.

Ο Αμαρυγκεύς ήταν γιος του Θεσσαλού Πυττίου και της Διογενείας, ενώ βάση των αρχαίων πηγών βασίλευε στην περιοχή που είναι σήμερα γνωστή ως Βουπράσιον, τα όρια του παλιού δήμου Βουπρασίας.

Ο γιος του Αμαρυγκέα ήταν ο Διώρης ο οποίος αναφέρεται στον Όμηρο ως κρατερός και ο Ιππόστρατος. Όταν πέθανε ο Αμαρυγκεύς οι γιοί του οργανώνουν ταφικούς αγώνες στους οποίους συμμετείχε και ο Νέστορας.

Στην Ιλιάδα μας λέει ο Όμηρος σχετικά (Ψ 630-645) 
«ὡς ὁπότε κρείοντ᾽ Ἀμαρυγκέα θάπτον Ἐπειοὶ

Βουπρασίῳ, παῖδες δ᾽ ἔθεσαν βασιλῆος ἄεθλα·

ἔνθ᾽ οὔ τίς μοι ὁμοῖος ἀνὴρ γένετ᾽, οὔτ᾽ ἄρ᾽ Ἐπειῶν

οὔτ᾽ αὐτῶν Πυλίων οὔτ᾽ Αἰτωλῶν μεγαθύμων».

«...σαν τότε, στο Βουπράσιο που 'γινε του Αμαρυγκέα το ξόδι, ·

στων Επειών το κάστρο, κι έστησαν οι γιοί του ρήγα αγώνες·

τι εκεί δε στάθηκε παρόμοιος μου μήτε Επειός κανένας

μήτε Αιτωλός αλήθεια αντρόψυχος, και μήτε καν Πυλιώτης».

Ο Άκτωρ είχε πατέρα τον Φόρβαντα, γιο του Λαπίθου και μητέρα του την Υρμίνη, κόρη του Επειού, ενώ οι γιοι του Κτέατος και Εύρυτος που τους είχε κάνει με την Μολιόνη, ήταν ενωμένοι σε ένα σώμα, συμφυείς.  Ο Άκτωρ για να τιμήσει την μνήμη της μητέρας του ίδρυσε πόλη με το όνομα Υρμίνη, η οποία ανήκε στην Ήλιδα όπως αναφέρει ο Στράβωνας, (η μεν Υρμίνη και η Μύρσινος της Ηλείας εστίν) ενώ ο σπουδαίος αυτός γεωγράφος αναφέρει πως η Υρμίνη στα χρόνια του δεν υπήρχε (Υρμίνη μεν ουν πολίχνιον ην, νυν δ’ ουκ έστιν).

Η θέση της αρχαίας Υρμίνης υπολογίζεται στην σημερινή τοποθεσία του Κουνουπελίου.

Άποψη των Λουτρών Κουνουπελίου όπου σε αυτή την τοποθεσία υπολογίζεται η θέση της Αρχαίας Υρμίνης, σημαντικής πολίχνης της χώρας της Ήλιδας.

Ολόκληρος ο γενεαλογικός πίνακας των βασιλευόντων στην Ηλεία όπως παραδίδεται από τον Παυσανία έχει ως εξής: Αέθλιος, Ενδυμίων, Επειός, Αιτωλός, Ηλείος, Αυγείας, Αγασθένης, Αμφίμαχος, Θάλπιος, Ηλείος, Όξυλος, Ίφιτος.

Εκτός από την πρωτεύουσα της χώρας που ήταν η Ήλιδα, άλλοι οικισμοί μέχρι τους ιστορικούς χρόνους είναι οι Θαλάμαι, το Μυρτούντιον, η Ακρώρεια, το Ευπάγιον, το Άλιον, ο Οπούς, η Θραιστός, το Βουπράσιον, η Υρμίνη, η Πύλος.

Νόμισμα της Ήλιδας που απεικονίζει το στεφανωμένο με κότινο κεφάλι του Ολύμπιου Δία.

Στην Πελοπόννησο υπήρχαν τρεις περιοχές με το όνομα Πύλος εξ΄ου και ο παροιμοιώδης λόγος «είναι η Πύλος πριν την Πύλο, μα υπάρχει κι άλλη Πύλος».

Όλα αυτά αφορούν την προΜυκηναϊκή και Μυκηναϊκή περίοδο ενώ με την κάθοδο των Δωριέων, βασιλιάς της Ήλιδας εγκαθίσταται ο Οξύλος, Αιτωλός, στον οποίο αποδίδουν οι αρχαίοι συγγραφείς την οργάνωση της χώρας σε πόλεις και οικισμούς.

Ο Οξύλος ήταν γιος του Αίμονα, γιου του Θόαντα και δισέγγονος του Ανδραίμονα, όλοι τους βασιλιάδες της Αιτωλίας. Ο Οξύλος επέστρεφε στην Αιτωλία έπειτα από ένα έτος εξορίας στην Ήλιδα για τον φόνο του αδερφού του Θέρμιου σε αγώνα δισκοβολίας. Ταξιδεύοντας με ένα μονόφθαλμο γαϊδούρι, συνάντησε τους Ηρακλείδες που είχαν λάβει χρησμό από το μαντείο των Δελφών ότι έπρεπε να κάνουν αρχηγό τους τον τριόφθαλμο. Ο Οξύλος τους οδήγησε στην Πελοπόννησο και εκείνοι ως ανταμοιβή του έδωσαν την περιοχή της Ήλιδας.

Ο Παυσανίας αναφέρει πως το όνομα της γυναίκας του Οξύλου μάλλον είναι Πιερία, αν και όπως γράφει ο εξέχων περιηγητής δεν βρήκε άλλα στοιχεία για εκείνη.

Τουλάχιστον από τον 10ο αι. π.Χ. φαίνεται ότι οι Ηλείοι παρουσιάζουν έντονα επεκτατικές τάσεις σε βάρος των γειτονικών πληθυσμών, με αποκορύφωση την αδιαμφισβήτητη εδραίωση της κυριαρχίας τους στην περιοχή μεταξύ του Πηνειού και του Αλφειού κατά το β΄ τέταρτο του 6ου αι. π.Χ. Τότε περίπου ανάγεται και η κατάκτηση της Πισάτιδας μετά από μακροχρόνιες συγκρούσεις και η οριστική απόκτηση του ελέγχου του ιερού της Ολυμπίας από τους Ηλείους. Η διαδικασία επέκτασης της ηλειακής κυριαρχίας στις πόλεις Νότια του Αλφειού ως τη Μεσσηνία φαίνεται ότι ολοκληρώνεται κατά το β’ τέταρτο του 5ου αι. π.Χ., το αργότερο στον ύστερο 5ο αι. π.Χ.

Το κράτος της Ήλιδας έφτασε στο απώγειο της ανάπτυξής του μετά τον 8^ο αιώνα π.Χ. ενώ το 776 π.Χ. ορίστηκε ως η ημερομηνία των πρώτων Ολυμπιακών Αγώνων όπου εφαρμόστηκε και η Ιερή Εκεχειρία και πρωτεύουσα των Ολυμπιακών Αγώνων που τελούνταν στην Ολυμπία, είχε καθιερωθεί η Ήλιδα, αφού δικό τους εφεύρημα είναι οι Ολυμπιακοί αγώνες και αυτοί είναι που τέλεσαν τις πρώτες ολυμπιάδες.

Στην αρχαιότητα ήταν ονομαστή η έχθρα ανάμεσα στην Πισάτιδα και την Ήλιδα για την κατάκτηση της Ολυμπίας, ενώ στους ιστορικούς χρόνους έχουμε δύο φορές που την επιστασία των Ολυμπιακών αγώνων την είχαν οι Πισάτες και όχι οι Ηλείοι, η Ήλιδα δηλαδή, το 748 και το 644 π.Χ. όπου οι Πισάτες «εποίησαν αντί Ηλείων τα Ολύμπια».

Λόγω αυτού του γεγονότος οι Ηλείοι ονόμασαν αυτές τις δύο Ολυμπιάδες «ανολυμπιάδες» και δεν τις κατέγραφαν στον επίσημο κατάλογο των Ολυμπιάδων.

Η ΗΛΙΔΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ 

Η Ήλιδα πήρε μέρος στους περσικούς πολέμους αν και δεν έλαβε ενεργό μέρος σε σημαντικές μάχες, αναφέρεται όμως το όνομά της στα αναθήματα που στήθηκαν μετά την νίκη στην Ολυμπία και στους Δελφούς.

Παρά το έντονο δημοκρατικό τους φρόνημα και την φιλειρηνική πολιτική τους οι Ηλείοι μετείχαν στην Πελοποννησιακή συμμαχία όπου κατά το πρώτο μέρος  αγωνίστηκαν στο πλευρό των Σπαρτιατών. Λόγω μιας έριδας που προέκυψε για την κατοχή του Λεπρέου το 421 π.Χ. συμμάχησαν με τους Κορινθίους, τους Αργείους και τους Μαντινείς κατά των Λακεδομονίων και το 420 π.Χ. αποκλείουν τους Σπαρτιάτες από τους Ολυμπιακούς αγώνες.

Με την νίκη των Σπαρτιάτων στην μάχη της Μαντίνειας το 418 π.Χ. ανακτάται υπό τον έλεγχό τους η κυριαρχία της Πελοποννήσου και εκστρατεύουν δυο φορές (401 και 399 π.Χ.) κατά της Ήλιδας και υποχρέωσαν τους Ηλείους να απελευθερώσουν τις πόλεις της Τριφυλίας και της Ακρώρειας, να κατεδαφίσουν τα τείχη της Κυλλήνης, να παραδώσουν τον στόλο τους και να επανέλθουν στην Πελοποννησιακή συμμαχία, όπως μας μαρτυρά ο Ξενοφώντας στα Ελληνικά του.

Οι Ηλείοι διατηρώντας το δημοκρατικό τους πολίτευμα και μετά την μάχη των Λεύκτρων (371 π.Χ.) θα βοηθήσουν τους Θηβαίους να εισβάλουν στην Λακωνία.

Στα χρόνια του βασιλιά της Μακεδονίας Φίλιππου του Β΄ θα συμμετάσχουν στο Κοινό των Ελλήνων, ιδρυμένο από τον ίδιο, ενώ δεν θα αργήσουν να στραφούν εναντίον των Μακεδόνων  συμπράττοντας με τον βασιλιά της Σπάρτης Άγη Γ΄, ενώ όταν αυτός θα ηττηθεί και θα θανατωθεί από τον Αντίπατρο στη Μεγαλόπολη το 331 π.Χ. θα συμμαχήσουν με τους Αθηναίους στον Λαμιακό πόλεμο (323 π.Χ.).

Οι Ηλείοι θα προσχωρήσουν στην Αιτωλική Συμπολιτεία και θα πολεμήσουν ενωμένοι με τους Αιτωλούς τόσο εναντίον της Αχαϊκής Συμπολιτείας στον Συμμαχικό πόλεμο (220-217 π.Χ.) όσο και εναντίον του βασιλιά της Μακεδονίας Φιλλίπου Ε΄.

Το 191 π.Χ. υποχρεώθηκαν από τους Ρωμαίους να ενταχθούν στην Αχαϊκή Συμπολιτεία και να χάσουν την ανεξαρτησία τους. Από το 146 π.Χ. θα κατακτηθούν από τους Ρωμαίους και θα αποτελέσει η Ηλεία τμήμα της Ρωμαϊκής επαρχίας της Αχαίας.

Στην συνέχεια το κράτος της Ήλιδας θα γνωρίσει αρκετή ευημερία μέχρι και τον 2^ο αιώνα μ.Χ. που θα αρχίσουν οι επιδρομές των Γότθων, των Ερούλων και των Βανδάλων που θα προξενήσουν μεγάλες και σημαντικές για την υποδομή της χώρας καταστροφές.

Η απόφαση του σκοταδιστή αυτοκράτορα Θεοδόσιου Β΄να απαγορεύσει τους Ολυμπιακούς αγώνες το 393 μ.Χ. και να κλείσει με την βία τους τελευταίους ναούς που ιεργούσαν, θα βάλει σε ένα θλιβερό περιθώριο μια πόλη χώρα που από την μυθολογική της διάσταση ως την αιθερική της υπόσταση θα γεμίσει με το εκτυφλωτικό της φως την κοσμική επικράτεια, θα αποτελέσει έμπνευση για οριακές εμπειρίες στα αδιαμφισβήτητα ιερά όριά της.

Οι φανατισμένες ορδές των εκχριστιανισθέντων φυλών που παντού αφήνουν ερείπια και συντρίμια στο πέρασμά τους έχοντας ξεκινήσει από την Μακεδονία, και κατεβαίνοντας νότια θα θελήσουν να σβήσουν το άπειρο κάλλος της αιώνιας φλόγας του ελληνικού πολιτισμού, μπολιασμένοι με τα κηρύγματα μίσους της Ιουδαϊκής θρησκείας «Επικατάρατος πας άνθρωπος ος ποιήσει γλυπτόν και χωνευτόν, βδέλυγμα Κυρίω έργον χειρών τεχνίτου», Δευτερονόμιον, ενώ στους χρόνους της επικράτησης του Χριστιανισμού στην άλλοτε ρωμαϊκή κυριαρχία ο Μέγας Βασίλειος θριαμβολογεί «Τα αγάλματα γκρεμίστηκαν, οι βωμοί έπεσαν, τα δαιμόνια τρέπονται εις φυγή» τέτοιο ήταν το μένος εναντίον του ελληνισμού. Οι ολετήρες αυτοί σαρώνοντας στο πέρασμά τους κάθε ίχνος του αρχαίου κάλλους, φτάνοντας στην Πελοπόννησο θα δείξουν τις υπάνθρωπες διαθέσεις τους γκρεμίζοντας και καίγοντας ιερά και αφανίζοντας οτιδήποτε είχε αναφορά στην προτέρα θρησκεία του Δωδεκαθέου.  

 

ΙΕΡΑ, ΛΑΤΡΕΙΕΣ, ΘΡΥΛΟΙ ΚΑΙ ΤΟΠΟΙ ΤΟΥ ΟΝΕΙΡΟΥ

Από τον Παυσανία μαθαίνουμε πως η αγορά της Ήλιδας ήταν κάτι μοναδικό για τα ελληνικά δεδομένα, η κατασκευή της ήταν βασισμένη σε συνδυασμό στοών που απείχαν σε μια ορισμένη απόσταση μεταξύ τους και σε δρόμους οι οποίοι ένωναν τις στοές.

Στον χώρο που βρίσκονταν οι αθλητικές εγκαταστάσεις  υπήρχαν τρία γυμνάσια, το Ξυστόν, το Τετράγωνον και το Μαλθώ.

Εντός των τριών αυτών γυμνασίων υπήρχαν διάφορα ιερά όπως του Ιδαίου Ηρακλή ο οποίος αποκαλούνταν και Παραστάτης, του Έρωτα και του Αντέρωτα που όπως μας αναφέρει ο Παυσανίας μόνο στην Αθήνα και στην Ηλεία αποκαλούνταν με το όνομα αυτό, της Δήμητρας και της Κόρης στο Ξυστό, όπως κι ένα κενοτάφιο αφιερωμένο στον Αχιλλέα. Να σημειώσουμε εδώ πως οι γυναίκες της Ήλιδας τιμούσαν με θρήνους και τελετές τον Αχιλλέα, την ημέρα έναρξης των αγώνων.

«...της πανηγύρεως δε αρχομένης εν ημέρα ρητή περί αποκλίνοντα ες δυσμάς του ηλίου τον δρόμον αι γυναίκες αι Ηλείαι άλλα τε του Αχιλλέως δρώσιν ες τιμήν και κόπτεσθαι νομίζουσιν αυτόν».

Επίσης υπήρχαν αγάλματα του Δία στο Τετράγωνον όπως προτομή του Ηρακλή στο γυμνάσιο με το όνομα Μαλθώ, λόγω του μαλακού εδάφους.

Στον Ιππόδρομο επίσης από τον Παυσανία μαθαίνουμε πως υπήρχαν βωμοί του Δία, ενώ στο ύπαιθρο όπως ο ίδιος αναφέρει αντίκρυσε τα πιο λαμπρά αντίκειμενα, τον ναό και το άγαλμα του Ακεσίου Απόλλωνα.

Το Ακέσιος παράγεται από το ρήμα ακέομαι που σημαίνει θεραπεύω και μάλλον δεν είναι άσχετο με το γνωστό Ασκληπιείο που υπήρχε στην Κυλλήνη, αφού ο Ασκληπιός ήταν γιος του Απόλλωνα.

Για την Κυλλήνη, «τὸ τῶν Ἠλείων ἐπίνειον», ο Στράβωνας λέει: «ἔστι δὲ κώμη μετρία, τὸν Ἀσκληπιὸν ἔχουσα τὸν Κολώτου, θαυμαστὸν ἰδεῖν ξόανον ἐλεφάντινον». Χαρακτηριστικό είναι πως ως «ξόανον … ἐλεφάντινον» χαρακτηρίζει ο Στράβωνας και τον Δία της Ολυμπίας. 

                                                                                       

Το θέατρο της Ήλιδας ήταν από τα πιο όμορφα και πιο ονομαστά της αρχαιότητας, κατασκευασμένο τον 4^ο αιώνα π.Χ., ευρισκόμενο μεταξύ της αγοράς και ποταμού ενώ η διάμετρος της κυκλικής ορχήστρας είναι στα 25 μέτρα.

Το νέο αρχαιολογικό μουσείο στην Αρχαία Ήλιδα.

Εκτός από βωμούς, γλυπτά και μνημεία διαφόρων θεών και ηρώων που υπήρχαν στα γυμνάσια και στην αγορά, ο Παυσανίας κάνει επίσης λόγο για το ιερό της Άρτεμης Φιλομείρακος κοντά στο γυμνάσιο Μαλθώ και όπως αναφέρει ήταν κοντά στην οδό Σιωπής.

Στην αγορά εκτός τον ναό του Απόλλωνα Ακέσιου, βρίσκουμε το ιερό των Χαρίτων και μέσα είχε τα ξύλινα αγάλματα των Χαρίτων. Κάθε Χάρις κρατούσε το διακριτικό της σύμβολο τριαντάφυλλο, αστράγαλο και κλαδί μυρτιάς, επίσης θα δούμε το ναό του Σειληνού που λατρευόταν μαζί με την Μέθη και τον εγκαταλειμμένο ναό των Ρωμαίων αυτοκρατόρων. 

Πίσω από την Κερκυραϊκή στοά της αγοράς υπήρχε ναός της Αφροδίτης Ουρανίας με το χρυσελεφάντινο λατρευτικό άγαλμα του Φειδία, που την παρίστανε να πατάει με το ένα πόδι σε χελώνα, καθώς και υπαίθριο τέμενος της Αφροδίτης Πανδήμου, όπου υπήρχε το χάλκινο άγαλμα της θεάς καθιστής σε τράγο, έργο του Σκόπα. Κάνει λόγο επίσης για το θέατρο και το ιερό του Διονύσου μεταξύ της αγοράς και του ποταμού αναφέροντας ότι το άγαλμα του θεού είναι έργο του Πραξιτέλη.

Χάρτης που απεικονίζει τις σημερινές τοποθεσίες στον χώρο που κάποτε δέσποζε η πόλη-κράτος της Αρχαίας Ήλιδας.

Επιπλέον ο Παυσανίας αναφέρει έναν ιερό περίβολο με ναό του Άδη και ιερό της Τύχης και του Σωσίπολη.

Για τον Άδη συγκεκριμένα λέει πως μόνο οι Ηλείοι τιμούν αυτό τον θεό, που είχε προστρέξει να βοηθήσει τους Πυλίους, όταν εκστράτευσε εναντίον τους ο Ηρακλής έχοντας τη βοήθεια της Αθηνάς.

Ο Παυσανίας όπως συνηθίζει αναφέρει σχετικά με αυτό το γεγονός τους στίχους του Ομήρου στην Ιλιάδα, οι οποίοι κατέχουν και μορφή φερεγγυότητας του συμβάντος.

Άποψη από την αρχαία αγορά της Ήλιδας.

«τλῆ δ᾿ Ἀί̈δης ἐν τοῖσι πελώριος ὠκὺν ὀϊστόν,/εὖτέ μιν ωὐτὸς ἀνὴρ υἱὸς Διὸς αἰγιόχοιο/ ἐν Πύλῳ ἐν νεκύεσσι βαλὼν ὀδύνῃσιν ἔδωκεν».

Η ηλειακή Πύλος που το όνομά της σημαίνει πύλη, διάβαση για τον Κάτω Κόσμο που πιθανόν με κάποιο τρόπο συνέβαινε σε συγκεκριμένες ημερομηνίες και με συγκεκριμενες τελετές, μας δίνει την υποψία για κάποιου είδους επαφή όπου τα όρια των κόσμων για λίγο αλληλοεισχωρούσαν, άλλωστε στην Πελοπόννησο ήταν πιο πολύ από αλλού διαδεδομένη και η λατρεία του Πλούτωνα, στα λεγόμενα Πλουτώνεια, τα ιερά που συνήθως βρίσκονταν επάνω ή κοντά σε βάραθρα, πηγάδια ή σπήλαια.

Πολύ σημαντικά είναι και τα ιερά της Αθηνάς στην Ήλιδα καθώς λατρευόταν και με διάφορα προσωνύμια. 

Αεροφωτογραφία εστιασμένη στο θέατρο της Αρχαίας Ήλιδας.

Ο σχετικός μύθος που ανάγει την λατρεία της Αθηνάς στην Ήλιδα όπως μας τον μεταφέρει ο Παυσανίας, λέει πως στη νικηφόρα εκστρατεία του Ηρακλή εναντίον της Ήλιδας τον ήρωα βοήθησαν Αργείοι, Θηβαίοι και Αρκάδες, ενώ με το μέρος των Ηλείων πολέμησαν οι κάτοικοι της Πίσας και της ηλειακής Πύλου. 

Μετά την κατάληψη της Ήλιδας και τη λεηλασία της ο Ηρακλής παραχώρησε στον εκδιωχθέντα γιο του Αυγέα, Φυλέα «τὴν Ἠλείαν καὶ τἄλλα» και άφησε ελεύθερους τους αιχμαλώτους χωρίς να τιμωρήσει τον Αυγέα. Και αμέσως μετά συνεχίζει ο περιηγητής: «Οι γυναίκες των Ηλείων, επειδή η χώρα τους ερημώθηκε από ενήλικους, ευχήθηκαν κατά την παράδοση στην Αθηνά να μείνουν έγκυες ευθύς μόλις συνευρεθούν με τους άντρες. 

Η ευχή τους πραγματοποιήθηκε και ίδρυσαν ιερό της Αθηνάς με το προσωνύμιο Μητέρα. Επειδή και οι άντρες και οι γυναίκες υπερευχαριστήθηκαν με τη συνουσία το μέρος όπου για πρώτη φορά συνευρέθηκαν το ονομάζουν Βαδύ (Ηδύ) και το ποτάμι που ρέει εκεί το ονομάζουν, σύμφωνα με τη διάλεκτο του τόπου, Βαδὺ ὕδωρ».

Άποψη από την ευρύτερη περιοχή της σημερινής Ήλιδας

Το ιερό αυτό της Αθηνάς με τη μοναδική επίκληση Μήτηρ δεν μας είναι γνωστό από αλλού. Δεν είναι σίγουρο αν το ιερό υπήρχε επί των ημερών του Παυσανία και αν ο ίδιος το είχε δει, φαίνεται μάλλον περισσότερο ότι παραθέτει μία τοπική παράδοση, η προέλευση της οποίας χάνεται στις σκιές του χρόνου.

Στην αφήγησή του διαχωρίζει τους Ηλείους από τους Πισαίους και τους Πυλίους και μπορούμε μάλλον να εικάσουμε πως η λατρεία αυτή της Αθηνάς Μητρός εντοπίζεται γενικώς στην περιοχή της κοίλης Ήλιδας χωρίς να μπορούμε με σιγουριά να πούμε αν το ιερό βρισκόταν στην πόλη Ήλιδα.

Έχει εκφραστεί η άποψη πως το «Βαδὺ ὕδωρ» μπορεί να ταυτίζεται με τον ποταμό Λάρισο, που συνιστά το όριο μεταξύ της Αχαΐας και της Ηλείας και όπου σύμφωνα με τον Παυσανία υπήρχε ναός της Αθηνάς Λαρισαίας, ενώ επίσης μια άλλη άποψη θέλει την τοποθεσία Βαδύ Ύδωρ να εντοπίζεται στην θέση που βρίσκεται το σημερινό Μοσχονέρι των Λεχαινών.

Εδώ ασφαλώς οι σχέσεις αυτής της λατρείας με τις γονιμικές θεότητες που πηγάζουν από μητριαρχικές εποχές είναι προφανείς.

Σημαντική επίσης ήταν και η λατρεία του Διονύσου στην Ήλιδα που προς τιμή του τελούνταν η ξακουστή γιορτή Θυία, εκ του Θύω που σημαίνει ταράζω, μαίνομαι. Κατά την διάρκεια της γιορτής οι Ηλείοι πίστευαν πως ο ίδιος ο Διόνυσος τους επισκεπτόνταν.

Το ιερό του Διονύσου βρισκόταν κοντά στο θέατρο σύμφωνα με τον Παυσανία, ο οποίος κάνοντας λόγο για τη γιορτή των Θυίων αναφέρει τη θαυματουργή εμφάνιση του κρασιού, σε μέρος που απέχει περίπου οκτώ στάδια από την πόλη.

Επίσης και εδώ υπάρχει στην μυθολογική, δηλαδή την πνευματική διάσταση, μια εξιστόρηση που συνδέει το ιερό της Αθηνάς Ναρκαίας, μοναδικό και αυτό στην περιοχή της Ήλιδας, με την λατρεία του Διονύσου.

Όταν στον πρώιμο 6ο αι. π.Χ. οι Πισαίοι και οι Ηλείοι επιθυμούσαν συνύπαρξη, διάλεξαν για τον σκοπό αυτό από καθεμιά από τις δεκαέξι πόλεις που υπήρχαν τότε την πιο ηλικιωμένη και διακρινόμενη για το κύρος και την υπόληψη γυναίκα, και αργότερα ανατέθηκε σε αυτές τις γυναίκες η οργάνωση των Ηραίων και η ύφανση του πέπλου της Ήρας. 

Σύμφωνα με τον Παυσανία οι γυναίκες αυτές συγκροτούν δύο χορευτικές ομάδες («χορούς»), που τις ονομάζουν χορό της Ιπποδάμειας και χορό της Φυσκόας. Για τη Φυσκόα μας λέει ότι καταγόταν από την Κοίλη Ήλιδα και ζούσε στον δήμο Ορθία. Με αυτήν συνευρέθηκε ο Διόνυσος και γεννήθηκε ο Ναρκαίος. 

Αυτός πολεμώντας με τους γείτονες απέκτησε μεγάλη δύναμη και ίδρυσε ένα ιερό της Αθηνάς με την επίκληση Ναρκαία. Ο Παυσανίας προσθέτει ότι λένε πως ο Διόνυσος τιμήθηκε πρώτα από το Ναρκαίο και τη Φυσκόα.

Όπως και στην περίπτωση του ιερού της Αθηνάς Μητέρας, το ιερό της Αθηνάς με την επίσης εντυπωσιακή ονομασία Ναρκαία δεν συνδέεται με κάποιον συγκεκριμένο τόπο. Λογικό είναι πως θα βρισκόταν και αυτό στην Κοίλη Ήλιδα, ωστόσο δεν έχουμε σαφείς ενδείξεις αν ήταν στην πόλη Ήλιδα ή στον δήμο της Ορθίας από όπου καταγόταν ο ιδρυτής του ιερού.

Και από την συγκεκριμένη αφήγηση μπορούμε να συμπεράνουμε την σπουδαιότητα που κατείχε στην Ήλιδα η γυναίκα και για το πως αντιμετωπίζονταν σε σχέση με τα δημόσια πράγματα.

Σημαντικό επίσης ήταν και το ιερό της Τύχης ενώ κοντά σε αυτό το ιερό υπήρχε άγαλμα του θεού Σωσίπολη, θεϊκή οντότητα που τιμάται μόνο στην Ήλιδα.

Ο σχετικός μύθος που αναφέρεται στην λατρεία του Σωσίπολη μας λέει πως όταν οι Αρκάδες εισέβαλαν στην Ηλεία, παρουσιάστηκε στους Ηλείους στρατηγούς μία μητέρα με ένα μωρό στο στήθος. Είχε δει ένα όνειρο που της διεμηνύε  ότι το παιδί της θα βοηθούσε στην νίκη επί των Αρκάδων. Οι στρατηγοί την πίστεψαν και ακούμπησαν το μωρό γυμνό μπροστά από το στρατό τους. Όταν οι Αρκάδες επιτέθηκαν, το παιδί μεταμορφώθηκε σε φίδι! («ενταύθα ήδη δράκων ην») Οι Αρκάδες σάστισαν από το θαύμαστο εκείνο θέαμα και τράπηκαν σε φυγή. 

Οι Ηλείοι ονόμασαν τον θεό Σωσίπολη επειδή τους έσωσε την πόλη και έχτισαν ιερό εκεί που το φίδι εξαφανίστηκε μέσα στη γη μετά τη μάχη. Μαζί με τον Σωσίπολη λάτρευαν και την Ειλείθυια γιατί θεώρησαν ότι η συγκεκριμένη θεά είχε φέρει στον κόσμο το παιδί. Μαζί με την ιέρεια της Ειλειθυίας που εκλεγόταν μία κάθε χρόνο, ιερουργούσε και μία ιέρεια του Σωσίπολη που του προσέφερε νερό για το λουτρό του και πίτες ζυμωμένες με κριθάρι και μέλι. Οι επισκέπτες και πιστοί δεν επιτρεπόταν να εισέλθουν στο άδυτο του ιερού κάτι που μόνο η ιέρεια του θεού με το πρόσωπό της καλυμμένο μπορούσε να κάνει. 

Στο ιερό της Ειλειθυίας περίμεναν οι παρθένες και οι γυναίκες έψαλλαν ύμνο καίγοντας θυμιάματα. Εντύπωση κάνει ότι απαγορεύονταν οι σπονδές με κρασί.

Ο Παυσανίας γράφει ότι παράσταιναν τον Δαίμονα όπως είχε εμφανιστεί σε ένα όνειρο: Ένα παιδί με χλαμύδα που ήταν στολισμένη με αστέρια και στο ένα χέρι κρατούσε το Κέρας της Αμάλθειας.

Με δεδομένη την ανάμιξη του Ηρακλή στα τελεσθέντα δρώμενα της περιοχής ίσως το Κέρας της Αμάλθειας που εκ πρώτης όψεως φαντάζει αταίριαστο με ένα παιδί που μεταμορφώνεται σε φίδι, να έχει σχέση με τον ήρωα αφού αυτός λαμβάνει το Κέρας της Αμαλθείας από τον Αχελώο, όταν σε σύγκρουση που είχε μαζί του προς χάριν της Δηιάνειρας, ο Αχελώος μεταμορφωμένος σε ταύρο θα χάσει το ένα του κέρατο από τον Ηρακλή και αφού ο Ηρακλής παντρεύεται την Δηιάνειρα ο Ηρακλής του προσφέρει το κέρατό του και ο Αχελώος του προσφέρει σε αντιστάθμισμα το Κέρας της Αμάλθειας.

Αναφέρουμε εδώ τον σχετικό μύθο για να βρούμε την κοινή συνισταμένη που ωθεί τους Ηλείους να παραστήσουν τον Σωσίπολη με το Κέρας αυτό.

Τέλος, αξίζει να κάνουμε και μια αναφορά στον μύθο του Ενδυμίωνα, εραστή της Σελήνης καθώς και εδώ, στην ιερή πόλη της Ήλιδας υπήρχε ιερό του. Κοντά στον ναό και το άγαλμα του Ακεσίου Απόλλωνα, υπήρχαν λίθινα αγάλματα του Ηλίου και της Σελήνης.

Το μεν άγαλμα του Ηλίου είχε ακτίνες, το δε της Σελήνης κέρατα, προφανώς είχε το σχήμα της  ημισελήνου. Πολύ πριν τους Ολύμπιους Θεούς η λατρεία του Ηλίου και της Σελήνης ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη. Ο Θεός Ήλιος είναι προφανές πως έδωσε το όνομά του στην Ηλεία, λόγω της συνεχούς ηλιοφάνειας, ενώ σύμφωνα με άλλους λόγω των λατρευτικών τελετών στο όνομά του.

Διαδεδομένη ήταν στην περιοχή η λατρεία της αδελφής του Ηλίου, της Σελήνης λόγω του Ενδυμίωνα, του μυθικού βασιλιά και της ερωτικής τους σχέσης. Από την ένωσή τους γεννήθηκαν πενήντα κόρες που συμβολίζουν τους πενήντα σεληνιακούς μήνες κάθε Ολυμπιάδας. Λέγεται ότι κάθε νύχτα η Σελήνη έβγαινε με το άρμα της και φώτιζε τη γη. 

Μια νύχτα όμως είδε έναν όμορφο βοσκό, τον Ενδυμίωνα και η Σελήνη διακόπτει την πορεία της και κατεβαίνει να κοιμηθεί μαζί του. Ο Δίας τιμώρησε τη Σελήνη για την ανάρμοστη συμπεριφορά της και έριξε σε αιώνιο ύπνο τον βοσκό, χαρίζοντάς του όμως έτσι και την Αθανασία. Μόνο μία φορά κάθε χρόνο ο Ενδυμίωνας θα ξυπνούσε από τον λήθαργο για να συναντήσει την αγαπημένη του Σελήνη. Ο ιδανικός τους έρωτας θα εμπνεύσει τους θνητούς και θα γίνει σημείο αναφοράς για πολλούς συγγραφείς.

Βασικός οδηγός στην συγγραφή του άρθρου στάθηκε το βιβλίο των εκδόσεων Σύγχρονοι Ορίζοντες, Παυσανία Ηλεικά, (Α΄, Β΄).

Εδώ σε αυτή την ιερή γη, σε αυτόν τον αιωνίως μεταμορφούμενο τόπο που τόσα μυστικά κρατάει φυλαγμένα για τους ηλιοτρόπους επισκέπτες του, είναι που ο μύθος κεντρίζει την ψυχή του Έλληνα με την αθανασία του ηρωικού τρόπου ζωής, οι τοποθεσίες σμιλεύονται με τις αχτίδες της ψυχικής δροσιάς της Ελλάνιας γλώσσας μας και οι πύλες των αιθέριων διαδρομών των ονείρων ανοίγουν μόνο με το αέρινο βάδισμα σε αυτά τα χώματα που κρύβουν μέσα τους τον άδηλο παλμό των αστεριών.

Δημοσιευθέν άρθρο στο περιοδικό ΙΧΩΡ τεύχος 157

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Παυσανίου, Ηλειακά, Εκδόσεις Σύγχρονοι Ορίζοντες

Κυριάκος Σιμόπουλος, Η Λεηλασία και Καταστροφή των Ελληνικών Αρχαιοτήτων, Εκδόσεις Πιρόγα

Πίνδαρος, Επίνικοι, Εκδόσεις Ζήτρος

Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή, Λεξικό της Ελληνικής Αρχαιολογίας, Εκδόσεις Επικαιρότητα

Παπανδρέου Γιώργος, Η Ηλεία δια Μέσου των Αιώνων, Εκδόσεις Ηλειακή Βιβλιοθήκη

Ελένη Μητσοπούλου, Τα Ιερά της Αθηνάς στην Πελοπόννησο, Διδακτορική Διατριβή, Θεσσαλονίκη 2012

Walter Burkert, Ελληνική Μυθολογία και Τελετουργία, Εκδόσεις ΜΙΕΤ

Όμηρος, Ιλιάδα

Όμηρος, Οδύσσεια

Στράβωνας, Γεωγραφικά

Ξενοφώντας, Ελληνικά

Θουκιδίδης, Πελοποννησιακός Πόλεμος

Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα

Ελλάδα, Νομός Ηλείας, Εκδόσεις Δομή